U podstaw kultu obrazu Najświętszej Maryi Panny w Ostrowąsie leży legenda, podająca, że na wzgórzu, nad południowym brzegiem jeziora Plebanka pasterka pilnująca bydła zauważyła na cisowym drzewie obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręce w otoczeniu aniołów. Wieść o niezwykłym znalezisku szybko rozeszła się po okolicy i przez wizerunkiem Matki Bożej zaczęli gromadzić się wierni przejęci cudownością wydarzenia. Mieszkańcy uznali to za znak upodobania sobie przez Maryję Ostrowąsa, jako miejsca Jej kultu.
Po jakimś czasie obraz przeniesiono do oddalonego o 3 km Brzeźna, w którym planowano wznieść kościół. Stąd jednak, jak głosi podanie, obraz „uszedł przez jezioro (…) nocą, w aureoli blasku i niezwykłego światła” na pierwotne miejsce, zostawiając na tafli wody „drogę Matki Bożej”.Uznano wówczas, że Maryja dopomina się o Ostrowąs, jako miejsce swej obecności na ziemi kujawskiej. Wdzięczni za ten wybór i obfitość zsyłanych łask, mieszkańcy regionu nazwali ją Panią Kujaw, usypali wzgórze nad brzegiem jeziora i tu wybudowali świątynię.
Działanie Maryi w ostrowąskim wizerunku wyraża się przez wieki w szczególnym wstawiennictwie u Syna dla obdarowywania Bożymi łaskami. Tutaj pielgrzymi doświadczają dobroci i pomocy Matki Bożej, dotyczącej wielorakich problemów rodzinnych, małżeńskich i macierzyńskich. Troska Maryi stanowi przejaw Jej miłości do swoich dzieci. Obraz od dawna otaczany jest czcią i uznawany przez wiernych za słynący łaskami. Niestety, grabieżcy, pożary i wojny pustoszyły sanktuarium, niszczyły także kroniki, księgi i dowody, stąd początki kultu znamy tylko z ustnych przekazów. Najistotniejszy skutek w tym względzie odniosła jednak żarliwość wiernych modlących się i doświadczających pomocy Matki Bożej. Ostrowąs jest dziś jednym z centralnych sanktuariów maryjnych na ziemi kujawskiej. Przekonanie to potwierdzone zostało aktem koronacji obrazu papieskimi koronami 24 sierpnia 1986 roku, którego dokonał Prymas Polski kard. Józef Glemp.
